Dlaczego łacina?
Sięganie do łacińskich paremii prawniczych jest wyrazem tęsknoty za prostotą, filozoficzną głębią i spójnością prawa, której zbyt często brakuje dzisiejszym uregulowaniom. Wielką zaletą łaciny jest obok uniwersalności możliwa do uzyskania lapidarność a zarazem wzniosłość sformułowania
Paremia prawnicza – krótka sentencja (zasada, maksyma), sformułowana najczęściej przez jurystę będącego uznanym autorytetem prawniczym (z reguły jurystę starożytnego Rzymu), wyrażająca w przystępny sposób fundamentalną zasadę prawną.
Zaletą jest ich uniwersalność, zrozumiałość dla prawników niezależnie od języka ojczystego. Prawnicy współcześnie chętnie sięgają do paremii, stanowią one też częsty element retoryki prawniczej
Ordine alfabetico – W kolejności alfabetycznej
A
Ab inito semper nullum. – (Co jest) od początku nieważne, zawsze (jest) nieważne
Absolutus sententia iudicis praesumitur innocens – Uwolniony na mocy wyroku sądowego uchodzi za niewinnego
Accessio cedit principali. – rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej
Accusare nemo se debet. – nikt nie musi oskarżać siebie samego; nie można nikogo przymuszać do zeznawania przeciwko sobie
Acta publica probant se ipsa. – Dokumenty urzędowe świadczą same za siebie[2]
Actor sequitur forum rei. – powód udaje się do sądu pozwanego; zasada określająca właściwość miejscową sądu
Actori incumbit probatio. – na powodzie spoczywa ciężar dowodu
Actus, omissa forma legis, corruit. – nieważna jest czynność prawna z pominięciem jej formy[2]
Actus hominis, non dignitas iudicetur. – sądzone będą czyny ludzkie, nie piastowane godności
Actus simulatus nullius est momenti. – czynność prawna pozorna jest nieważna[2]
Adoptio naturam imitatur. – adopcja imituje naturę; poprzez adopcję dziecko powinno nabyć takie same prawa, jak rodzone dziecko adoptujących
Advocatorum error litigatoribus non noceat. – błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom
Aequitas sequitur legem. – słuszność idzie za prawem
Agere non valenti non currit praescriptio. – przedawnienie nie biegnie względem tego, kto jest niezdolny do dochodzenia swych roszczeń przed sądem
Alienius dolus nocere alteri non debet. – nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp
Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem. – wola spadkodawcy może być zmieniona aż do śmierci
Audiatur et altera pars. (też jako Audi alteram partem) – należy wysłuchać także drugiej strony
B
Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur. – ustawy są właściwiej interpretowane, gdy zachowuje się ich ducha
Bis de eadem re agere non licet. – Nie można się procesować dwa razy o to samo.
Bis de eadem re ne sit actio. – w tej samej sprawie nie przysługuje ponowne powództwo; powaga rzeczy osądzonej – res iudicata (por. ne bis in idem)
C
Casum sentit dominus. – właściciel rzeczy ponosi skutki zdarzenia przypadkowego, powodującego uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy
Cedant arma togae. – niech oręż ustąpi przed togą
Cessante ratione legis cessat et lex ipsa. – gdy ustaje przyczyna, dla której wydano ustawę, traci moc i sama ustawa
Clara non sunt interpretanda. – jasne nie wymaga interpretacji
Cogitationis poenam nemo patitur. – nikt nie ponosi kary za myślenie
Commodum eius esse debet, cuius est periculum. – korzyść musi przypadać temu, kto ponosi ryzyko
Confessio est regina probationum. – przyznanie się jest królową dowodów
Confessus pro iudicato est. – ten, kto przyznał się do winy, jest jak osądzony
Confessus pro iudicato est. – ten, który uznał powództwo, uznawany jest za zasądzonego
Consuetudo pro lege servatur. – zwyczaj jest traktowany jako prawo
Contra scriptum testimonium non scriptum non profertur. – przeciw dokumentowi dowód niepisany jest niedopuszczalny[2]
Conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus. – każda umowa jest pojmowana jako obowiązująca tylko w danych, oznaczonych warunkach
Crimen grave non potest esse impunibile. – ciężkie przestępstwo nie może uchodzić bezkarnie
Culpa est immiscere se rei ad se non pertinenti. – winą jest mieszanie się do rzeczy, które nas nie dotyczą
D
Da mihi factum, dabo tibi ius. – podaj mi fakty, a podam ci prawo; podstawowe określenie relacji między stroną postępowania sądowego a sądem; por. Facta probantur, iura novit curia
Delicta parentum liberis non nocent. – przestępstwa rodziców nie szkodzą dzieciom
Diei adiectio pro reo est, non pro stipulatore. – oznaczenie terminu następuje w interesie dłużnika, a nie wierzyciela
Dies interpellat pro homine. – termin wzywa za człowiekaDolus semper praestatur – za podstęp zawsze się odpowiada
Dormiunt aliquando leges, numquam moriuntur. – ustawy niekiedy drzemią, a nigdy nie umierają
Dura lex, sed lex. – twarde prawo, ale prawo
Damnum aut casu fit aut culpa. – szkoda powstaje albo ze zdarzenia przypadkowego, albo na skutek przewinienia
E
Ei incumbit probatio, qui dicit, non ei, qui negat. – ciężar dowodowy (onus probandi) spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza
Eius est nolle, qui potest velle. – ten tylko może nie chcieć, kto może chcieć
Eius est tollere legem, cuius est condere – ten może znieść ustawę, kto może ją ustanowić
Et non facere, facere est. – powstrzymywanie się od działania jest także działaniem
Excipiendo reus fit actor. – w zarzucie pozwany staje się powodem, teraz musi udowodnić ten fakt
Ex his, quae forte uno aliquo casu accidere possunt, iura non constituuntur. – praw nie ustanawia się dla przypadków, które mogą się zdarzyć tylko raz
F
Facta probantur, iura novit curia. – okoliczności faktyczne należy udowodnić, a prawo sąd zna
Factum executoris factum partis. – czynność przedstawiciela jest czynnością strony[2]
Fatetur facinus, qui iudicium fugit. – przyznaje się do przestępstwa ten, kto unika sądu
Fiat iustitia, pereat mundus. – sprawiedliwości musi się stać zadość, choćby miał zginąć świat – przypisywane świętemu Augustynowi albo cesarzowi Ferdynandowi I
Fraus est fraudem celāre. – oszustwem jest ukrywać oszustwo
Fur est qui dolo malo rem alienam contrectat. – złodziejem jest ten, kto w złym zamiarze zagarnie cudzą rzeczFur semper moram facere videtur. – złodziej zawsze pozostaje w zwłoce
G
Genus perire non censetur. – uważa się, że gatunek nie ginie
H
Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius, quod defunctus habuerit. – spadek nie jest niczym innym, jak wejściem w ogół spraw zmarłego
Hominem causa omne ius constitutum sit. – wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka
I
Ignorantia iuris nocet. – nieznajomość prawa szkodziIgnorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet. – nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi[2][3]
Ignorantia legis neminem excusat. – nieznajomość prawa/ustawy nikogo nie usprawiedliwia[2]
Ignorantia legis non excusat. – nieznajomość prawa/ustawy nie jest wytłumaczeniemImperitia culpae adnumeratur. – brak doświadczenia zalicza się do winy
Impossibilium nulla obligatio est. – nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych
Incivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere. – Nieprawidłowe jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu.
Invitus nemo rem cogitur defendere. – nikogo nie zmusza się do obrony rzeczy wbrew jego woli
In dubio pro reo. – wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego; zasada powiązana z domniemaniem niewinności
In maleficiis voluntas spectatur non exitus. – przy przestępstwach bierze się w rachubę chęć, nie wynik
Inter arma silent leges. – podczas wojny milczą prawaIs damnum dat, qui iubet dare – ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić
Is fecit, cui prodest. – uczynił ten, komu przyniosło to korzyść
Iura novit curia. – sąd zna prawo
Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. – nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiemu nie szkodzić, każdemu oddać co mu się należy
Ius civile vigilantibus scriptum est. – prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych
Ius est ars boni et aequi. – prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne
Ius publicum privatorum pactis mutari non potest. – prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. – sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu prawa
In toto et pars continetur. – w całości i część jest zawarta
Id, quod nostrum est, sine facto nostro ad alium transferri non potest. – to, co jest nasze, bez naszego działania nie może zostać przeniesione na kogoś innego
Indivisa est causa pignoris. – podstawa zastawu jest niepodzielna
In dubiis benigniora praeferenda sunt. – w przypadku wątpliwości wybiera się życzliwsze rozwiązanie
Iniuriam qui facturus est, iam facit. – kto ma zamiar wyrządzić krzywdę, już ją wyrządza
In legibus fundamentum rei publicae. – fundament republiki tkwi w ustawach
In pari causa melior est condicio possidentis – w równej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadającego
In poenalibus causis benignius interpretandum est. – w sprawach karnych należy stosować łagodniejszą interpretację
In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur. – wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli testatorów
L
Lege non distinguente nec nostrum est distinguere. – tam, gdzie ustawa nie rozróżnia, nie naszą jest rzeczą wprowadzać rozróżnienie
Leges ab omnibus intellegi debent. – ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich
Lex est, quod populus iubet atque constituit. – ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawiaLex iubeat non disputat. – prawo nakazuje, a nie dyskutuje
Lex lege tollitur. – ustawę uchyla ustawa
Lex posterior derogat legi priori. – ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą
Lex posterior generalis non derogat legi anteriori speciali. – ustawa późniejsza o charakterze ogólnym nie uchyla wcześniejszej ustawy szczególnej
Lex prospicit, non respicit. – ustawa patrzy naprzód, a nie wstecz
Lex retro non agit. – prawo nie działa wstecz
Lex severior retro non agit. – prawo surowsze nie działa wstecz
Lex specialis derogat legi generali. – ustawa szczegółowa uchyla ustawę ogólną
Lex superior derogat legi inferiori. – ustawa wyższa rangą uchyla ustawę o niższej randze
Locus regit actum. – miejsce rządzi czynnością prawnąLeges salutem civitatis saluti singulorum anteponunt. – ustawy przekładają dobro państwa nad dobro jednostki
Legum ministri magistratus legum interpretes iudicies. – urzędnicy są sługami prawa, a sędziowie jego tłumaczami
Lex iubet ea, quae facienda sunt, prohibetque contraria. – prawo nakazuje to, co należy czynić i zakazuje rzeczy przeciwnych
M
Magna neglegentia culpa est, magna culpa dolus est – wszelkie niedbalstwo jest winą, wszelka wina jest podstępem.
Mala fides superveniens non nocet. – późniejsza zła wiara nie szkodzi
Male nostro iure uti non debemus. – nie powinniśmy źle korzystać z naszych prawManifestum non eget probatione. – to, co oczywiste, nie wymaga dowodu
Mater semper certa est, pater est, quem nuptiae demonstrant. – matka zawsze jest znana, ojcem jest ten, na kogo wskazuje związek małżeński; zasada domniemania ojcostwa męża matki
Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt. – jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację
Mora trahit periculum. – zwłoka pociąga za sobą ryzyko
N
Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri lucupletiorem. – albowiem słuszne jest z natury, aby nikt się nie bogacił ze szkodą drugiego
Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur. – dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone (nasciturus) uważa się za już narodzone, wtedy gdy chodzi o jego korzyść
Ne bis de eadem re sit actio. – aby nie było ponownego postępowania w tej samej sprawie
Ne bis in idem. – nie dwa razy za to samo; zakaz powtórnego karania za ten sam czyn; nie można karać dwa razy za to samo (por. bis de eadem re ne sit actio)
Ne eat iudex ultra petita partium. – niech sędzia nie wychodzi ponad żądanie stronNe quis absens puniatur. – nieobecny niech nie będzie karany
Necessitas frangit legem. – konieczność łamie prawo
Neglegentia culpa est. – zaniedbanie jest winą
Neminem captivabimus nisi iure victum. – nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem[2]
Nemo auditur propriam turpitudinem allegans. – powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany
Nemo de domo sua extrahi debet. – nikogo z własnego domu nie można zabierać siłą[2]
Nemo de domo sua extrahi potest. – nikt nie może być wyrzucony ze swojego domu
Nemo ex suo delicto meliorem nam condicionem facere potest. – nikt nie może polepszyć swojej sytuacji w wyniku własnego czynu bezprawnego
Nemo iudex idoneus in propria causa. – nikt nie powinien być sędzią w swojej sprawie
Nemo iudex in causa sua. – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie
Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet. – nikt nie może przenieść na drugą osobę więcej praw, aniżeli sam posiada.
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może pozostawić dziedziców częściowo testamentowych, częściowo ustawowych
Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur. – nikt rozumny nie karze dlatego, że popełniono przewinienie, lecz dlatego, by nie popełniano
Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest. – nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania
Nemo testis idoneus in propria causa. – nikt nie powinien być świadkiem we własnej sprawie.
Nihil probat, qui nimium probat. – niczego nie dowodzi ten, kto dowodzi zbyt wiele
Nomina ipso iure divisa. – zobowiązania dzielą się z mocy prawa
Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. – reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą
Non exemplis, sed legibus iudicandum est. – należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia
Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta. – argumenty należy oceniać nie według liczby, ale znaczenia
Non omne quod licet honestum est. – nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe
Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem. – nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku
Novus rex, nova lex. – nowy król, nowe prawo
Nulla poena sine lege. – nie ma kary bez ustawy, nie można stosować kary, która nie była przewidziana przez prawo w momencie popełniania przestępstwa
Nulla voluntas errantis est. – kto jest w błędzie, nie wyraża swojej woli
Nulli res sua servit. – nie można mieć służebności na własnej rzeczy
Nullum crimen sine lege. – nie ma przestępstwa bez ustawy, nie można karać za czyn, który nie był zabroniony w momencie jego popełniania
Nullus idoneus testis in re sua intellegitur. – nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie
Nullus videtur dolo facere, qui iure suo utitur. – nie uważa się, aby postępował podstępnie ten, kto wykonuje swoje uprawnienia
Nuptias non concubitus, sed consensus facit. – nie fakt współżycia, ale porozumienie czyni małżeństwo
Ne impediatur legatio. – posłowie niech będą uważani za świętych
Nemo non benignus est sui iudex. – nikt nie jest dla siebie nieprzychylnym sędzią
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest. – nikt nie może umrzeć (częściowo) z testamentem i częściowo bez testamentu
Nihil consensui tam contrarium est, quam vis atque metus. – nic nie jest tak bardzo przeciwne zgodzie jak siła i strach
O
Obligatio est iuris vinculum. – zobowiązanie tworzy więź prawną
Omnis definitio in iure civili periculosa est, parum est enim, ut non subverti potest. – wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna, rzadko bowiem zdarza się, by nie można było jej wywrócić
Optima est legum interpres consuetudo. – zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa
P
Pacta sunt servanda. – umów należy dotrzymywać
Pater is est, quem nuptiae demonstrant. – ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo
Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem. – we wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa
Plus valet quod actum quam quod simulatum. – większe znaczenie ma czynność dokonana faktycznie niż symulowana[2]
Princeps legibus solutus. – panujący nie podlega prawomPrior tempore potior iure. – pierwszy w czasie lepszy prawem
Prohibenda est ira in puniendo. – przy wymierzaniu kary nie wolno kierować się gniewemPrius quam exaudias, ne iudices. – nie sądź, zanim wysłuchasz
Per non est. – nie wolno jest interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędnePrivatorum conventio iuri publico non derogat. – umowa prywatna nie uchyla prawa publicznego
Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, ius privatum est quod ad singulorum utilitatem. – prawem publicznym jest prawo odnoszące się do interesu państwa, a prawem prywatnym prawo dotyczące korzyści poszczególnych jednostek
Q
Qui curat, non curatur. – kto sam podlega opiece, nie może jej sprawować nad inną osobą
Quid leges sine moribus? – cóż znaczą ustawy bez obyczajów
Qui iure suo utitur, neminem laedit. – kto nie przekracza przysługującego mu prawa, nie narusza praw drugiego
Qui munus publice mandatum accepta pecunia reperunt, crimine repetundarum postulantur. – dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną, przyjmuje pieniądze od zainteresowanych
Qui non facit quod facere debet, videtur facere adversarus ea, quia non facit. – jeżeli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien, uważa się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni
Qui tacet consentire videtur si loqui debuisset ac potuisset. – kto milczy, okazuje zgodę, jeśli powinien i mógł mówić; zasada domniemania zgody w sytuacjach, w których można od kogoś oczekiwać zajęcia stanowiska
Quod ab initio est vitiosum, non potest tractu temporis convalescere. – to, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z upływem czasu
Quot generationes tot gradus. – ile urodzeń, tyle stopni
Quod attinet ad ius civile, servi pro nullis habentur. – co dotyczy prawa cywilnego, niewolnicy uważani są za nic
R
Ratio est anima legis. – sens ustawy jest jej duszą
Reformatio in peius iudici appellato non licet. – sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść odwołującego się
Res ipsa loquitur. – rzecz mówi sama za siebie
Res iudicata pro veritate accipitur. – prawomocny wyrok przyjmuje się jako prawdę
Res nullius cedit primo occupanti. – rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją objął w posiadanie
Reus excipiendo fit actor. – pozwany staje się powodem przez podniesienie zarzutu
Res est in iudicium deducta, lis pendet. – sprawa została doprowadzona do sądu, spór waży się (stan zawisłości sporu, zakaz kierowania sprawy do innego rozstrzygnięcia w tym czasie)
Regula est, quae rem quae est breviter enarrat. – regułą jest zwięzłe wyjaśnienie istoty rzeczy
Reo negante actori incumbit probatio. – kiedy pozwany przeczy, udowodnienie należy do powoda
S
Salus populi suprema lex esto. – dobro ludu powinno być najwyższym prawem
Salus rei publicae suprema lex esto. – dobro publiczne winno być najwyższym prawem
Sancti habeantur legati. – posłów należy traktować jak nietykalnych
Satius enim esse impunitum relinqui facinus nicentis quam innocentem damnari. – lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy, niż skazać niewinnego
Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem. – znać ustawy, to nie znaczy trzymać się ich słów, lecz rozumieć ich sens i znaczenie
Semel heres semper heres. – kto raz zostanie dziedzicem, zostaje nim na zawsze
Sententia facit ius inter partes. – wyrok tworzy prawo między stronami
Separata esse debet possessio a prioprietate. – posiadanie winno być odróżnione od własności
Servitutibus civiliter utendum est. – służebność należy wykonywać w sposób oględny, najmniej uciążliwy dla właściciela
Si in ius vocat, ito! – jeżeli zostałeś wezwany przed sąd, idź
Si quid universitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas, singuli debent. – jeśli jest się coś dłużnym stowarzyszeniu, to nie pojedynczym członkom, a dług stowarzyszenia nie jest długiem pojedynczych członków
Silent leges inter arma. – milkną prawa w szczęku broniSpecies perit ei, cui debetur. – rzecz oznaczona indywidualnie przepada temu, komu się należy
Summum ius summa iniuria. – najwyższe prawo może stać się najwyższym bezprawiem
Superficies solo cedit. – to, co jest na powierzchni, przypada gruntowi
Semper specialia generalibus insunt. – zawsze szczegóły mieszczą się w ogółach
Societas delinquere non potest – spółka nie może popełniać przestępstw
T
Tempus regit actum. – czas rządzi czynnością prawną
Testes estote! – bądźcie świadkami
Testis unus, testis nullus. – jeden świadek, żaden świadek
U
Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. – przy takim samym sensie ustawy, takie same postanowienia ustawy
Ubi lex, ibi poena. – tam gdzie prawo, tam kara
Ubi societas, ibi ius. – gdzie społeczeństwo, tam prawo
Usus est unus legum corrector. – zwyczaj jest jedynym korektorem prawa
Ubi ius, ibi onus. – gdzie prawo, tam obowiązek
Ubi ius, ibi remedium. – gdzie prawo, tam lekarstwo
Ubi ius incertum, ibi ius nullum. – gdzie prawo niepewne, tam nie ma prawa
Ubi periculum, ibi lucrum. – gdzie niebezpieczeństwo, tam zysk
V
Verba docent, exempla trahunt – słowa uczą, przykłady pociągają
Venire contra factum proprium nemini licet. – nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów
Videant consules, ne quid detrimenti res publica capiat. – niechaj konsulowie baczą, aby państwo nie poniosło jakiegoś uszczerbku
Vim vi defendere omnes leges omniaque iura permittut. – wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają bronić się przed siłą przy pomocy siły
Vim vi repellere licet. – siłę wolno odeprzeć siłą
Volenti non fit iniuria. – chcącemu nie dzieje się krzywda (z Ulpiana)
I. Teoria prawa:
- Hóminum causa omne ius constitútum sit.
Wszelkie prawo powinno być stanowione ze względu na ludzi. - Lex retro non agit. Prawo nie działa wstecz.
Lex próspicit, non réspicit.
Prawo patrzy w dal, a nie wstecz. - Leges ab ómnibus intéllegi debent.
Ustawy powinny być zrozumiałe przez wszystkich. - Lex postérior derógat legi prióri.
Ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą. - Leges bonae ex malis móribus procreántur.
Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów. - Óptima est legum ínterpres consuetúdo.
Praktyka (zwyczaj) jest najlepszą wykładnią ustaw. - Ius civile vigilántibus scriptum est.
Prawo cywilne napisane jest dla osób starannych. - Dura lex, sed lex.
Twarde prawo, ale prawo. - Summum ius summa iniuria.
Najwyższe prawo [bywa] najwyższym bezprawiem. - Scire leges non hoc est verba eárum tenére, sed vim ac potestátem. Znajomość ustaw nie polega na trzymaniu się ich słów, lecz sensu i znaczenia.
- Iura non in síngulas persónas, sed generáliter constituúntur. Prawa ustanawia się nie dla konkretnych osób, lecz dla wszystkich. 12. Male enim nostro iure uti non debémus.
Nie powinniśmy bowiem źle korzystać z naszego prawa. - In légibus magis simplícitas quam difficúltas placet. W ustawach bardziej podoba sie prostota niż zawiłość.
- Non omne quod licet honéstum est.
Nie wszystko co jest dozwolone, jest uczciwe. - Ignorántia iuris nocet, ignorantia facti non nocet. Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi.
II. Prawo prywatne (część ogólna i prawo rodzinne)
- Libertas inaestimabilis res est.
Wolność jest rzeczą niedającą się oszacować w pieniądzach.
Wolność jest rzeczą bezcenną. - Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.
Dziecko poczęte uznawane jest za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści. - Conceptus pro iam nato habetur.
Dziecko poczęte uchodzi za już urodzone. - Tres faciunt collegium.
Trzy osoby tworzą stowarzyszenie. - Matrimonium inter invitos non contrahitur.
Małżeństwa nie zawiera się wbrew woli. - Libera atrimonial esse atiquitus placuit.
Od dawna się przyjęło, że małżeństwa są możliwe do rozwiązania. - Mater semper certa est, pater est quem nuptiae demonstrant.
Matka jest zawsze pewna, ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo. - Adoptio naturam imitatur.
Adopcja naśladuje naturę. - Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere.
To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z upływem czasu. - Furiosi voluntas nulla est.
Chory umysłowo nie ma woli. - Furiosus nullum negotium gerere potest, quia non intellegit quid agit.
Chory umysłowo nie może dokonywać żadnej czynności prawnej, ponieważ nie rozumie [tego], co czyni. - In conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit. Przyjęło się, że w umowach powinna być bardziej uwzględniana wola stron niż [użyte przez nie] słowa.
- Actus omissa forma legis corruit.
Czynność prawna dokonana z naruszeniem przypisanej prawem formy jest nieważna. - Errantis voluntas nulla est.
Działający pod wpływem błędu nie wyraża woli. - Falsa causa non nocet.
Fałszywa pobudka nie szkodzi. - Turpes conditiones remittendae sunt.
Niemoralne warunki należy odrzucić. - Volenti non fit iniuria.
Chcącemu nie dzieje się krzywda.
III. Prawo prywatne (prawo rzeczowe i prawo spadkowe) - Accessio cedit principali.
Przyrost przypada rzeczy głównej. - Nemo invitus compellitur ad communionem.
Nikt nie może być zmuszony do pozostawania we współwłasności. - Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet.
Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż sam ma. - Possessor malae fidei ullo tempore non praescribit.
Posiadacz w zlej wierze bez względu na czas nie może zasiedzieć rzeczy - Prior tempore potior iure.
Kto lepszy co do czasu, ten lepszy co do prawa. - Res nullius cedit primo occupanti.
Rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją zawłaszczył. - Servitus in faciendo consistere nequit.
Służebność nie może polegać na działaniu. - Superficies solo cedit.
To, co znajduje się na gruncie, przypada gruntowi. - Hereditas nihil aliud est, quam successio in universumius, quod defunctus ha- buerit.
Spadek jest wejściem w ogól praw zmarłego
IV. Prawo prywatne (prawo zobowiązań) - Impossibilium nulla obligatio est
Zobowiązanie do (świadczenia) niemożliwego jest nieważne. - Ex maleficio non oritur contractus
Z występku nie powstaje kontrakt
3.Z bezprawnego działania nie powstaje zobowiązanie umowne
Pacta sunt servanda
Umów należy dotrzymywać.
4.Conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus
Każda umowa ma moc, o ile okoliczności, przy których została zawarta nie uległy zmianie 5. Contractus ab initio voluntatis est, ex post factum/facto ecessitates
Zawarcie umowy jest dobrowolne, ale następstwa są przymusowe
- Ambiguitas contra stipulatorem
Sformułowanie dwuznaczne rozumieć należy przeciw wierzycielowi - Casus a ullo praestatur
Za przypadek nikt nie odpowiada - Genus perire non potest
Gatunek nie może przepaść - Dies interpellat pro homine
Termin wzywa zamiast człowieka (wierzyciela) - In conventionibus contrahentium voluntas potius quam verba spectanda sunt W umowach bardziej uwzględnia się zamiar stron, niż dosłowne brzmienie
Przy zawieraniu umów uwzględnia się bardziej wolę stron niż ich słowa - Emptio tollit locatum
Kupno uchyla najem - Caveat emptor
Niech kupujący ma się na baczności - Periculum est emptoris
Ryzyko ponosi nabywca - Lex dilationis exhorret
Prawo nie znosi zwłoki
V. Prawo konstytucyjne i administracyjne - Cessante ratione legis cessat et lex ipsa.
Gdy ustaje przyczyna, dla której wydano ustawę, traci moc i sama ustawa. - Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddawania każdemu tego, co mu się należy.
- Hominum causa omne ius constitutum sit.
Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka. - In dubio pro libertate.
W razie wątpliwości na rzecz wolności. - Intentio inservire debet legibus, non leges intentioni.
Wola (osób) powinna poddać się ustawom, a nie ustawy woli osób. 6. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur.
Prawa ustanawia się nie dla poszczególnych osób, lecz w sposób ogólny. 7. Ius publicum privatorum pactis mutari non potest.
Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych. - Iustita est fundamentum regnorum.
Sprawiedliwość jest fundamentem rządów. - Leges ab omnibus intellegi debent.
Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich. 10. Lex non obligat nisi promulgata.
Prawo nie obowiązuje, jeśli nie jest ogłoszone. - Liberae sunt cogitationes nostrae.
Nasze myśli są wolne. - Non exemplis, sed legibus iudicandum est.
Należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia. 13. Non sunt iudicandae leges.
Ustawy nie podlegają osądowi. (sędzia powinien powstrzymać się od oceniania ustaw.) 14. Omnes homines aequales sunt.
Wszyscy ludzie są równi. - Salus populi suprema lex.
Dobro ludu najwyższym prawem.
VI. Prawo karne
1.Nemo se ipsum accusare tenetur
Nikt nie musi oskarżać samego siebie - Bis de eadem ne sit actio
Nie procesuje się dwa razy w tej samej sprawie
3.Confessio est regina probationum
Przyznanie się do winy jest królową dowodów
- Confessus pro iudicato est
Ten, kto się przyznał, uważany jest za zasądzonego. 5.Nemo iudex idoneus in propria causa
Nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie 6.Nulla poena sine culpa
Nie ma kary bez winy - Nullum crimen sine lege
Nie ma przestępstwa bez ustawy - Nullum crimen sine periculo sociali
Nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa czynu
9.Nulla poena sine lege
Nie ma kary bez ustawy (kara za czyn musi być określona w ustawie)
10.Reformatio in peius iudici appellato non licet
Sądowi apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść (skazanego)
11.In dubio pro reo
W razie wątpliwości, na korzyść oskarżonego (wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść os- karżonego) - Absentem in criminibus damnari non oportet
W procesach karnych nie należy skazywać nieobecnego (nie należy skazywać za przestępstwo nieobecnego)
13.Fere in omnibus poenalibus iudiciis et aetati et imprudentiae succuritur
Niemal we wszystkich procesach karnych uwzględnia się tak wiek, jak i brak doświadczenia - Lex retro non agit
Prawo nie działa wstecz
15.Tantum devolutum, quantum appellatum
Sprawa w takim zakresie przechodzi do wyższej instancji, na ile zostało to określone w apelacji 16.Poena maior absorbet minorem
Kara cięższa pochłania lżejszą
VII. Prawo międzynarodowe:
- Par in parem non habet iudicium
Równy nie ma zdolności wydawania sądu w stosunku do równego sobie (równy nie może sądzić równego sobie) - Lex posterior derogat legi priori
Akt późniejszy uchyla moc obowiązującą aktu wcześniejszego - Pacta tertiis nec nocent nec prosunt
Umowa nie może ani przyznawać korzyści, ani przynosić szkody osobom trzecim (tu: umowa nie może przyznawać praw ani nakładać obowiązków na państwa, które nie są jej stronami) - Pacta sunt servanda
Umów należy dotrzymywać - Ne impediatur legatio
Nie należy przeszkadzać poselstwu/osobie pełniącej urząd posła (dyplomata ma zupełną swobodę i niezależność przy spełnianiu swych czynności) - Aut dedere, aut iudicare
Albo wydać, albo osądzić - Ex iniuria ius non oritur
Z bezprawia nie rodzi się prawo - Inadimplenti non est adimplendum
Nie ma obowiązku szanowania własnych zobowiązań, jeżeli druga strona nie szanuje swoich 9. Nemo potest commodum capere de iniuria sua propria
Nikt nie może czerpać korzyści z własnego bezprawia - Venire contra factum proprium nemini licet
Nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów - Qui in territorio meo est, etiam meus subditus est
Kto znajduje się na terytorium danego państwa, podlega jego władzy (i prawu) - Quidquid est in territorio, est etiam de territorio
Wszystkie rzeczy znajdujące się na terytorium danego państwa podlegają jego władzy (i prawu) 12. Ex consensu advenit vinculum
Ze zgody rodzi się zobowiązanie (tu: podstawą zobowiązania jest zgoda państw)
VIII. Proces:
1.Actor sequitur forum rei
Powód idzie do sądu [właściwego dla] pozwanego, Powód idzie za sądem pozwanego 2.Audiatur et altera pars
Niech będzie wysłuchana i druga strona
3.Bis de eadem re agi non potest
Nie można procesować się dwa razy o to samo
- Da mihi factum, dabo tibi ius
Podaj mi fakt, a ja dam ci prawo - Ei incumbit probatio, qui dicit, non qui negat
Ciężar dowodu spoczywa na tym kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza. 6. Facta probantur, iura novit curia
Faktów się dowodzi, a prawo zna sąd - Ne eat iudex ultra petita partium
Niech sędzia nie wykracza ponad żądania stron - Volenti non fit iniuria
Chcącemu nie dzieje się krzywda - Apud bonum iudicem argumenta plus quam testes valent.
Dobry sędzia przywiązuje większą wagę do argumentów niż do zeznań świadków. 10. Compromissum ad similitudinem iudiciorum redigitur
Zapis na sąd polubowny przypomina postępowanie sądowe - Idonei non videtur testes, quibus imperari potest ut testes fiant. Nie wydają się być dobrymi świadkami ci, którym można nakazać, aby nimi byli