Dlaczego łacina?

Sięganie do łacińskich paremii prawniczych jest wyrazem tęsknoty za prostotą, filozoficzną głębią i spójnością prawa, której zbyt często brakuje dzisiejszym uregulowaniom. Wielką zaletą łaciny jest obok uniwersalności możliwa do uzyskania lapidarność a zarazem wzniosłość sformułowania

Paremia prawnicza – krótka sentencja (zasada, maksyma), sformułowana najczęściej przez jurystę będącego uznanym autorytetem prawniczym (z reguły jurystę starożytnego Rzymu), wyrażająca w przystępny sposób fundamentalną zasadę prawną.

Zaletą jest ich uniwersalność, zrozumiałość dla prawników niezależnie od języka ojczystego. Prawnicy współcześnie chętnie sięgają do paremii, stanowią one też częsty element retoryki prawniczej

Ordine alfabetico – W kolejności alfabetycznej

A

  1. Ab inito semper nullum – (Co jest) od początku nieważne, zawsze (jest) nieważne
  2. Absolutus sententia iudicis praesumitur innocens – Uwolniony na mocy wyroku sądowego uchodzi za niewinnego
  3. Abusus non tollit usum – Nadużycie nie wyklucza (prawa) korzystania (z tego uprawnienia)
  4. Accesio cedit principali – Rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej
  5. Accusare nemo se debet – Nikt nie musi oskarżać samego siebie
  6. Acta probant se ipsa – Czyny mówią (świadczą) same za siebie
  7. Actio personalis moritur cum persona – Skarga osobista (wymierzona przeciw konkretnej osobie) ginie wraz z osobą
  8. Actor rei forum sequitur – Powód idzie do sądu (właściwego dla) pozwanego
  9. Actor sequitur forum rei – Dla powoda sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania pozwanego
  10. Actor venire debet instructior quam reus – Powód powinien przyjść (do sądu) lepiej przygotowany niż pozwany
  11. Actore non probante reus absolvitur – Gdy powód nie udowodni swoich roszczeń, pozwany zostaje zwolniony (od zarzutu)
  12. Actori incumbit probatio – Na powodzie spoczywa obowiązek przeprowadzenia dowodu
  13. Ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur – Prawa dostosowane są do tych przypadków, które zdarzają się bardzo często
  14. Ad personam – sprawa skierowana przeciwko osobie
  15. Ad rem – w sprawie
  16. Adoptio naturam imitatur – Adopcja (przysposobienie) naśladuje naturę
  17. Advocatorum error litigatoribus non noceat – Błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom
  18. Aequitas non facit ius, sed iuri auxiliatur – Słuszność nie stanowi prawa, lecz prawo wspomaga
  19. Aequitas sequitur legem – Sprawiedlwość idzie za prawem
  20. Agendo nemo causam sutam facit deteriorem – Nikt nie pogarsza swej sprawy przez wystąpienie ze skargą
  21. Alienus dolus nocere alteri non debet – Nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp
  22. Ambiguitas contra stipulatorem – Sformułowanie dwuznaczne rozumieć należy przeciw wierzycielowi
  23. Ambulatoria est viluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum (Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem) – Wola spadkodawcy (testatora) może być zmieniona aż do ostatniej chwili (jego) życia (aż do śmierci)
  24. Amicus certus in re incerta cernitur – Pewnego przyjaciela poznasz w sytuacji niepewnej
  25. Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt – Dowodów nie należy liczyć, należy je ważyć
  26. Audiatur et altera pars – Niechaj będzie wysłuchana i druga strona

B

  1. Beneficium legis non debet esse captiosum – Dobrodziejstwo prawa nie powinno szkodzić
  2. Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur – Ustawy powinny być interpretowane szerzej, dla zachowania ich ducha
  3. Bis de eadem re agere non licet – Nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie
  4. Bona fides praesumitur – Domniemywa się istnienie dobrej wiary

C

  1. Casum senit dominus – Właściciel odczuwa (boleśnie) przypadkowe zdarzenie (Właściciel ponosi skutki zdarzenia przypadkowego)
  2. Casus a nullo praestatur – Za przypadek nie ponosi się odpowiedzialności
  3. Casus est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest – Siła wyższa to zdarzenie, któremu słabość ludzka nie może się oprzeć
  4. Casus fortuitus a mora excusat – Przypadek losowy usprawiedliwia zwłokę
  5. Casus fortuitus in nullo contractu praestatur – W żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek
  6. Causa causae est etiam causa causati – Przyczyna przyczyny jest również przyczyną skutku
  7. Cedant arma togae – Niech oręż ustąpi przed togą
  8. Celare fraudem fraus est – Ukrywanie oszustwa to oszustwo
  9. Cessante ratione cessat et lex ipsa – Gdy istnieje podstawa (wydania ustawy), traci moc i sama ustawa
  10. Cessante ratione legis, cessat ipsa lex – Gdy ustaje przyczyna obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa
  11. Clara non sunt interpretanda – Jasne (przepisy) nie wymagają interpretacji
  12. Coactio non est imputabilis – Przymusu nie zalicza się do zwinienia
  13. Cogitationis poenam nemo patitur – Nikt nie ponosi kary za (swoje) myśli
  14. Commodum eius esse debet, cuius periculum – Do tego powinien należeć zysk, czyje jest ryzyko
  15. Concordia civium murus urbium – Zgoda obywateli murem (obronnym) miast
  16. Confessus pro iudicato est – Kto uznał powództwo, uważany jest za zasądzonego
  17. Consensus facit nuptias – Do zawarcia małżeństwa potrzebne jest zgodne oświadczenie woli (dosł. Zgoda czyni małżeństwo)
  18. Consuetudo est optima legum interpres – Zwyczaj jest najlepszym interpretatorem ustawy
  19. Consuetudo pro lege servatur – Zwyczaj jest traktowany jak prawo
  20. Contra facta non valent argumenta – Wobec faktów argumenty muszą ustąpić
  21. Contra ius fascue – Przeciwko prawu boskiemu i ludzkiemu
  22. Contractus ab initio voluntatis est, ex post factum necessitatis – Zawarcie umowy jest dobrowolne, ale następstwa są przymusowe
  23. Corruptissima re publica plurimae leges – W najbardziej skorumpowanym państwie najwięcej praw (Im większy nieład w państwie, tym liczniejsze ustawy)
  24. Crimen grave non potest esse impunibile – Ciężkie przestępstwo nie może pozostać bez kary
  25. Crimina morte extinguuntur – Przestępstwa wygasają ze śmiercią (sprawcy)
  26. Cuius est solaum, eius est usque ad coelum – Komu przypada grunt, temu przypada (i nad gruntem) aż po niebo
  27. Cuius regio, eius religio – Kogo kraj, tego religia
  28. Cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errore perseverare – Każdy może zbłądzić, trwać w błędzie tylko głupi
  29. Culpa caret, qui scit, sed prohibere nonpotest – Nie można obarczać winą tego, kto (wprawdzie) wie, lecz nie może zapobiec
  30. Cum in testamento ambigue scriptum est, benigne interpretari debet – Gdy w testamencie zapisano coś niejasno, należy interpretować przychylnie
  31. Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio – Gdy w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy podnosić kwestii woli

D

  1. Da mihi factum, dabo tibi ius – Podaj mi fakty, a ja dam ci prawo
  2. Damnum aut casu fit aut culpa – Szkoda powstaje albo ze zdarzenia przypadkowego albo na skutek przewinienia
  3. Damnum sine iniuria esse potest – Możliwe jest wyrządzenie szkody bez popełnienia czynu bezprawnego
  4. De maiore et minore non variant iura – Prawa nie zmieniają się w zależności od większego lub mniejszego (znaczenia osoby)
  5. De minimis non curat lex – Ustawa nie troszczy się o drobiazgi
  6. Delegata potestas non potest delegari – Władza przekazana nie może być przekazywana
  7. Delicta parentium liberis non nocent – Czyny bezprawne rodziców nie przynoszą szkody dzieciom
  8. Dies a media nocte incipit et sequentis noctis media parte finitur – Dzień zaczyna się (mierzy się) od północy (dosł: od środka nocy) do północy
  9. Dies interpellat pro homine – Termin wzywa zamiast człowieka (wierzyciela)
  10. Dolo facit, qui petit, quod redditurus est – Działa podstępnie ten, kto żąda tego, co będzie musiał zwrócić
  11. Dolum malum facit qui ex aliena iactura lucrum quaerit – Działa podstępnie, kto próbuje osiągnąć zysk z cudzego niepowodzenia.
  12. Dolus non praesumitur – Złego zamiaru nie domniemuje się
  13. Dolus omnimodo puniatur – Działanie w złym zamiarze zawsze musi być ukarane
  14. Dormiunt aliquando leges, numquam moriuntur – Ustawy niekiedy drzemią, ale nigdy nie umierają
  15. Dulce et decorum est pro patria mori – Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę
  16. Dura lex, sed lex – Twarde prawo, ale prawo

E

  1. Ei incumbit probatio, qui dicit, non qui negat – Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym kto przeczy
  2. Emptio tollit locatum – Kupno uchyla najem
  3. Errantis nulla voluntas est – Działanie pod wpływem błędu nie wyraża woli,
  4. Ex iniuria non oritur ius ( Ex iniuria ius non oritur ) – Z bezprawia nie wywodzi się prawo
  5. Ex maleficio non oritur contractus – Z bezprwanego działania nie powstaje zobowiązanie umowne
  6. Expedit rei publicae, ne quis re sua male utatur – W interesie państwa leży, by nikt nie używał źle swojej rzeczy
  7. Expressio unius est exclusio alterius – Włączenie jednego jest wykluczeniem czegoś innego
  8. Exsecutio iuris non habet iniuriam – Wykonywanie prawa nie jest bezprawiem

F

  1. Facta non praesumuntur, sed probantur – Okoliczności faktycznych nie domniemywa się, lecz udowadnia (wymagają udowodnienia)
  2. Facta probantur, iura novit curia – Okoliczności faktyczne udowadnia się (należy udowodnić), a prawo (przepisy prawne) zna sąd
  3. Falsa demonstratio non nocet – Fałszywe oznaczenie (przedmiotu czynności) nie szkodzi
  4. Fatetur facinus, qui iudicium fugit – Przyznaje się do czynu (występku), kto unika sądu
  5. Favorabiliores rei potius quam actores habentur – Korzystniejszą [sytuację procesową] mają pozwani niż powodowie
  6. Fiat iustitia, et pereat mundus – Sprawiedliwości musi się stać zadość, choćby miał zginąć świat
  7. Frangenti fidem non est fides servanda – Nie należy dawać wiary temu, kto popełnia wiarołomstwo
  8. Fraus est fraudem celare – Oszustwem jest ukrywać oszustw
  9. Frustra legis auxilium quaerit, qui in legem committit – Nadaremnie szuka oparcia w prawie ten, kto je gwałci
  10. Fur semper in mora – Złodziej jest zawsze w zwłoce

H

  1. Herediatas nihil aliud est, quam successioin universum ius, quod defunctus habuerit – Spadkobranie to nic innego, jak sukcesja w całość prawa, jakie miał zmarły
  2. Hominem causa omne ius constitutum sit – Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka
  3. Hominis est errare, insipientis in errore perseverare – Rzeczą ludzką jest błądzić, rzeczą głupców jest trwać w błędzie
  4. Hominum causa omne ius constitutum est – Wszelkie prawo ustanowione zostało dla ludzi
  5. Homo est animal politicum et sociale – Człowiek jest zwierzęciem politycznym i społecznym
  6. Homo est dominus membrorum suorum – Człowiek jest panem (właścicielem) swoich członków
  7. Homo homini lupus est – Człowiek człowiekowi wilkiem
  8. Homo sum, nihil humani a me alienum esse puto – Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce
  9. Honores mutant mores – Godności zmieniają człowieka
  10. Honos habet onus – Zaszczyt nakłada ciężar (Sława niesie brzemię)

I

  1. Id facere laus est, quod deced, non quod licet – Chwalebne jest czynić to, co wypada, a nie to, co wolno
  2. Ignoramus et ignorabimus – Nie znamy i nie poznamy
  3. Ignoranta iuris nocet – Nieznajomość prawa szkodzi (nie jest usprawiedliwieniem)
  4. Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet – Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi.
  5. Imperare sibi maximum est imperium – Panować nad sobą to najwyższa władza
  6. Impossibilium nulla obligatio est – Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe
  7. In contractibus tacite insunt, quae sunt moris et consuetudinis – Uznaje się za włączone w sposób milczący do umowy, to co jest obyczajem i zwyczajem
  8. In conventionibus contrahentium voluntas potius quam verba spectanda sunt – W umowach bardziej uwzględnia się zamiar stron, niż dosłowne brzmienie
  9. In criminalibus probationes debent esse luce clariores – W sprawach karnych dowody powinny być jaśniejsze od światła
  10. In dubiis benigniora – W sytuacjach dwuznacznych (należy przyjąć podląd) bardziej korzystny (dla stron)
  11. In dubio mitius – W razie wątpliwości łagodniej
  12. In dubio reo (scil. iudicandum est) – W (razie) wątpliwości należy orzekać na korzyść pozwanego
  13. In legibus fundamentum rei publicae – Prawa są ostoją państwa (dosł. W prawach podstawa Rzeczypospolitej)
  14. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet – W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość
  15. In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda sit – We wszystkim, szczególnie jednak w prawie, należy mieć na względzie [zasady] słuszności
  16. In pari causa melior est conditio possidentis – W jednakowej sytuacji lepsza jest pozycja posiadacza
  17. In pari causa possessor potior haberi debet – W równym położeniu za lepszego można uznać posiadacza
  18. In silvam ligna ne feras! – Nie zanoś drewna do lasu
  19. In testamentis plenius voluntates, testantium interpretantur – Wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli testatorów
  20. Inaudita causa quamquam damnari aequitatis ratio non patitur – Poczucie słuszności nie pozwala na skazanie kogokolwiek bez wysłuchania jego sprawy
  21. Incivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere – Nieprawidłowe jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu.
  22. Inde datae leges, ne fortior omnia posset – Po to zostały dane prawa, aby silniejszy nie mógł wszystkiego
  23. Inicua numquam regna perpetuo manent – Niegodziwe (niesprawiedliwe) rządy nie trwają nigdy wiecznie
  24. Iniuria non excusat iniuriam – Bezprawie nie usprawiedliwia bezprawia (jako odwetu)
  25. Iniuriam qui factures est, iam facit – Kto ma zamiar wyrządzać krzywdę, już krzywdz
  26. Inter arma silent leges – Wśród szczęku oręża (podczas wojny) milczą prawa
  27. Interest rei publicze, ne maleficia remaneant impunita – W interesie państwa leży, aby czyny bezprawne nie pozostały bez kary
  28. Inveterata consuetudo pro lege custoditur – Dawny, zakorzeniony zazwyczaj przestrzegany jest jak prawo (na równi z ustawą)
  29. Ira est cupiditas ulciscendae iniuriae – Gniew jest pragnieniem pomszczenia krzywdy
  30. Is damnum, dat qui iubet dare – Ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić
  31. Is fecit, cui prodest – Ten uczynił, komu (to) przynosi korzyść
  32. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur – Praw nie ustanawia się dla poszczególnych osób, lecz dla ogółu
  33. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere – Oto są nakazy (zasady) prawa: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, każdemu oddać to, co mu się należy
  34. Iuris prudenta est divinarum atque humanagrum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia – Wiedza prawnicza jest znajomością spraw boskich i ludzkich, rozumieniem tego, co dobre i słuszne
  35. Iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia – Prawoznawstwo jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe
  36. Ius civile vigilantibus scriptum est – Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych
  37. Ius est ars boni et aequi – Prawo sztuką (stosowania) tego, co dobre i słuszne
  38. Ius et frans nonquam cohabitant – Prawo i działanie podstępne nigdy nie współistnieją
  39. Ius publicum privatorum pactis mutari non potest – Prawo publiczne nie może być zmienione umowami osób prywatnych
  40. Ius recipsit aequitatem – Prawo ma na względzie sprawiedliwość
  41. Ius singulare est, quod contra tenorem rationis propter aliquam utilitatem auctoritate constituentium introductum est – Przywilejem jest to, co zostało wprowadzone wbrew ogólnej zasadzie z powodu jakiejś użyteczności, z mocy autorytetu tego, kto może stanowić prawo
  42. Iustia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribiendi – Sprawiedliwość to stała i niezmienna wola oddania każdemu tego, co mu się należy
  43. Iustitia fundamentum regnorum – Sprawiedliwość jest podstawą rządów (panowania)
  44. Iustitia non debet claudicare – Wymiar sprawiedliwości nie powinien niedomagać
  45. Iustitia non novit patrem nec matrem, solam veritatem spectat – Sprawiedliwość nie zna ojca ani matki, ma wzgląd jedynie na prawdę
  46. Iustitias vestras iudicabo – Osądzę waszą sprawiedliwość

L

  1. Lege non distinguente nec nostrum distinguere – Ustawa nie rozróżnia, a więc i my nie rozróżniajmy
  2. Legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus – Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury
  3. Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur – Prawo powinno być zwięzłe, aby łatwiej mogli je zapamiętać ci, którzy go nie znają (niedoświadczeni)
  4. Leges ab omnibus intellegi debent – Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich
  5. Leges bonae ex malis moribus procreantur – Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów
  6. Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt – Prawo stawia dobro ogółu ponad dobrem jednostki
  7. Leges sine moribus vanae – Prawa bez moralności giną
  8. Legibus idcirco omnes servimus, ut liberi esse possimus – Dlatego wszyscy służymy prawu, żebyśmy mogli być wolnymi (obywatelami)
  9. Lex consumens derogat legi consumptae – Przepis pochłaniający wyłącza przepis pochłonięty
  10. Lex inferior non derogat legi superiori – Akt niższej mocy prawnej nie uchyla aktu wyższej mocy prawnej
  11. Lex iniusta non est lex – Ustawa niesprawiedliwa nie jest prawem
  12. Lex iubet ea, quae facienda sunt prohibetque contraria – Prawo nakazuje to, co należy czynić i zakazuje rzeczy przeciwnych
  13. Lex iusta libertati, aequalitati et fraternitati praesidio est – Sprawiedliwe prawo stoi na straży wolności, równości i braterstwa
  14. Lex lege tollitur – Ustawa uchylana jest ustawą (Ustawę uchyla się ustawą)
  15. Lex lubeat non disputet – Prawo nakazuje, ale nie dyskutuje
  16. Lex mitior retro agit – Ustawa względniejsza działa wstecz
  17. Lex non ob ligat nisi promulgata – Ustawa nie obowiązuje, jeśli nie została ogłoszona
  18. Lex posterior derogat (legi) priori – Ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą
  19. Lex posterior generalis non derogat legi priori (anteriori) speciali – Ustawa późniejsza o charakterze ogólnym nie uchyla ustawy wcześniejszej szczególnej
  20. Lex primaria derogat legi subsidiariae – Ustawa zasadnicza uchyla posiłkową
  21. Lex prospicit non respicit – Ustawa patrzy naprzód, a nie wstecz
  22. Lex retro non agit – Prawo nie działa wstecz
  23. Lex severior retro non agit – Ustawa surowsza nie działa wstecz
  24. Lex specialis derogat (legi) generali – Ustawa szczególna zmienia działanie prawa (ustawy ogólnej)
  25. Lex superior derogat legi inferiori – Ustawa wyższej rangi uchyla ustawę niższej rangi
  26. Libera matrimonia esse antiquitus placuit – Z dawna już postanowiono, że małżeństwa są wolne
  27. Liberae sunt nostrae coitationes – Wolne są nasze myśli
  28. Libertas est inaestimabilis – Wolności nie da się oszacować, jest bezcenna
  29. Libertas est potestas faciendi id, quod iure licet – Wolność jest to możliwość czynienia tego, co prawie wolno
  30. Libertas inaestimabilis res est – Wolność jest rzeczą bezcenną
  31. Longa possessio parit ius possidenti et tollit actionem vero domino – Długie posiadanie daje posiadaczowi prawo, a rzeczywistemu właścicielowi odbiera roszczenie

M

  1. Magistratum legem esse loquentem, legem autem mutum magistratum (recte dici potest) – (Z całą słusznością można powiedzieć, że) urzędnik jest mówiącym prawem, prawo zaś niemym urzędnikiem
  2. Magna culpa dolus est – Grube niedbalstwo podobne jest zamiarowi (złemu),
  3. Mala causa silenda est – W złej sprawie najlepiej milczeć
  4. Mala fides superveniens nocet – Późniejsza zła wiara szkodzi
  5. Male iure nostro uti non debemus – Nie powinniśmy czynić ze swego prawa złego użytku
  6. Male nostro iure uti non debemus – Nie piwinniśmy źle korzystać z naszego prawa
  7. Malitia supplet aetatem – Natężenie zła uzupełnia wiek (podstawa wcześniejszej odpowiedzialności karnej nieletnich)
  8. Malitiis non est indulgendum – Nie należy tolerować szykan
  9. Malorum poena praesidium est bonis – Karanie złych to ochrona dobrych
  10. Malus usus abolendus est – Należy zwalczać złe zwyczaje (aby nie przerodziły się w prawo zwyczajowe)
  11. Manifesta non egent probatione (Manifestum non eget probatione) – (To, co) oczywiste nie wymaga dowodu
  12. Manifestum non eget probatione – Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu
  13. Mater semper certa est, pater vero is est, quem nuptiae demonstrant – Matka jest zawsze pewna, ojciec zaś jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo
  14. Maximum ius saqepe maxima (est) iniuria – Najwyższe prawo często bywa największą niesprawiedliwością (Zbyt surowe stosowanie prawa prowadzi często do niesprawiedliwości)
  15. Maximus pericula semper dant veniam culpae – Wielkie niebezpieczeństwo wyłącza zawinienie
  16. Melior (tutiorque est) certa pax sperata victoria – Lepszy (i bezpieczniejszy jest) pewny pokój niż oczekiwane zwycięstwo
  17. Melior est condicio posidentis – Lepsza jest pozycja tego, który posiada
  18. Minima non curat praetor – Urząd jurysdykcyjny nie troszczy się o drobnostki
  19. Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt – Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację
  20. Mora trahit periculum – Zwłoka pociąga za sobą ryzyko (zwiększa odpowiedzialność dłużnika)
  21. Mors omnia iura solvit – Śmierć znosi wszelkie prawa
  22. Multa scelera legem et iudicem effugiunt – Wiele zbrodni uchodzi przed prawem i sędzią
  23. Multi multa sciunt, nemo omnia – Wielu wie dużo, nikt wszystkiego

N

  1. Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem – Słuszne jest, aby nikt nie wzbogacał się z cudzej straty
  2. Nasciturus pro iam nato habet quotines de commodis eius agitur – Dziecko poczęte uważa się za już narodzone, ilekroś chodzi o jego korzyść
  3. Natura trahit ad sua iura – Natura domaga się swych praw
  4. Ne bis in ibdem contestetur – Ten sam proces nie będzie rozpoczynany dwukrotnie
  5. Ne bis in idem procedatur (… procedamus) – Nie należy rozstrzygać (nie rozstrzygajmy) dwa razy w tej samej sprawie
  6. Ne eat iudex ultra petia partium – Niech sędzia nie wychodzi poza żądanie stron
  7. Ne quis absens puniatur – Nieobecny niech nie będzie karany
  8. Neminem captivabimus nisi iure victum – Nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem
  9. Neminem laedit, qui suo iure utitur (Qui iure suo utitur, neminem laedit) – Nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa
  10. Nemo auditur propriam turpitudinem allegans – Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany
  11. Nemo debet lucrari ex alieno damno – Nikt nie może wzbogacać się z cudzej szkody
  12. Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed meliorem facit – Dochodzenie sprawy przed sądem nie może pogorszyć, lecz jedynie polepszyć sytuację powoda
  13. Nemo est iudex in propria causa – Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie
  14. Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest – Nikt nie może poprzez własny występek (delikt) uczynić lepszym swego położenia
  15. Nemo iudex idoneus in propria causa – Nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie
  16. Nemo plus iuris alium transferre potest, quam ipse habet – Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa niż sam posiada
  17. Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – Nikt nie może umrzeć pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś beztestamentowo
  18. Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur – Nie karze się dlatego, że popełnino przewinienie, ale po to by go nie popełniano
  19. Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest – Nikt nie może sobie zmienic podstawy posiadania
  20. Nemo sine vitiis est – Nikt nie jest bez wad
  21. Nemo testis idoneus in propria causa – Nikt nie jest odpowiednim świadkiem we własnej sprawie
  22. Nervus belli pecunia (est) – Nerwem wojny (jest) pieniądz
  23. Nihil fit sine causa – Nic nie dzieje się bez przyczyny
  24. Nihil novi sub sole – Nic nowego pod słońcem
  25. Nihil probat, qui nimium probat – Nie udowadnia niczego, kto dowodzi zbyt wiele
  26. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat – Reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą
  27. Non exemplis, sed legibus iudicandum est – Należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia.
  28. Non facit fraudem, qui facit, quod debet – Nie czyni bezprawia, kto spełnia swą powinność
  29. Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta – Argumenty należy oceniać nie wedle ich liczby, a wagi
  30. Non omne licitum honestum est – Nie wszystko co dozwolone jest godziwe
  31. Non omne quod licet honestum est – Nie wszystko, co dozwolone jest uczciwe
  32. Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem – Nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku
  33. Nostrum est iudicare secundum allegata et probata – Powinniśmy sądzić zgodnie z przedłożonymi i pewnymi [dowodami]
  34. Notoria nin egent probatione – Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu
  35. Nova constitutio futuris forman imponere debet, non praeteritis – Nowa ustawa powinna regulować przyszłość, a nie przeszłość
  36. Nulla iniuria est, quae in volentem fiat – Nie wyrządza się krzywdy chcącemu
  37. Nulla pactione effici potest, ne dolus praestetur – Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp
  38. Nulla poena sine culpa – Nie ma kary bez winy
  39. Nulla poena sine lege – Nie ma kary bez ustawy
  40. Nulla regula sine exceptione – Nie ma reguły bez wyjątku
  41. Nulli res sua servit – Nie można mieć służebności na własnej rzeczy
  42. Nullum crimen sine culpa – Nie ma przestępstwa bez winy
  43. Nullum crimen sine lege – Nie ma przestępstwa bez ustawy (na każde przewinienie powinna być odpowiednia ustawa)
  44. Nullum crimen sine lege certa – Zakaz lub nakaz obwarowany sankcją karną powinien byc sformułowany precyzyjnie i ściśle
  45. Nullum crimen sine lege penali anteriori – Nie ma przestępstwa bez wcześniejszej ustawy
  46. Nullum crimen sine lege poenali – Nie ma przestępstwa bez ustawy karnej
  47. Nullum crimen sine lege scripta – Nie ma przestępstwa bez prawa pisanego
  48. Nullum crimen sine periculo sociali – Nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa czynu
  49. Nullum crimen sine poena – Każde przestępstwo powinno być ukarane
  50. Nullum scelus rationem habet – Żadna zbrodnia nie ma uzasadnienia
  51. Nullus idoneus testis in re sua intellegitur – Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie
  52. Nullus videtur dolo facere, qui iure suo utitur – Uważa się, że nie działa podstępnie ten kto korzysta ze swego prawa
  53. Nuptias non concubitus, sed consensus facit – Małżeństwo powstaje przez porozumienie, a nie faktyczne pożycie

O

  1. Omne ignotum pro magnifico – Wszystko, co nieznane uchodzi za wielkie
  2. Omne nimium nocet – Każdy nadmiar szkodzi
  3. Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti potest – Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można było jej podważyć
  4. Onus est honos qui sustinet rem publicam – Obowiązek jest zaszczytem utrzymującym Rzeczpospolitą
  5. Optima est legum interpres consuetudo – Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa

P

  1. Pacta sunt servanda – Umów należy dotrzymywać
  2. Par in parem non habet imperium – Równy nie ma władzy nad równym
  3. Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi – Mało wart oręż poza granicami, jeśli brak rządu w kraju (w domu)
  4. Pax vel iniusta utilior est quam iustissimum bellum – Pokój nawet niesprawiedliwy jest pożyteczniejszy niż niesprawiedliwa wojna
  5. Pecunia non olet – Pieniądze nie śmierdzą
  6. Per fas net nefas – Wszelkimi środkami godziwymi i niegodziwymi
  7. Perdidisse honeste mallem quam accepisse jupiter – Wolałbym godnie stracić, niż haniebnie zyskać
  8. Periculum in mora – Niebezpieczeństwo w zwłoc
  9. Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem – We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa.
  10. Poena constituitur in emendationem hominum – Kara ustanowiona jest w celu poprawienia ludzi
  11. Primum non nocere – Po pierwsze nie szkodzić
  12. Principes mortales, res publica aeterna – Władcy śmiertelni, państwo wieczne
  13. Prior tempore potior iure – Pierwszy w czasie lepszy w prawie
  14. Prior tempore, potrior iure – Pierwszy w czasie, lepszy w prawie
  15. Probatio vincit praesumptionem – Dowód obala domniemanie
  16. Prohibenda est ira in puniendo – Przy wymierzeniu kary należy powściągnąć gniew
  17. Publicum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat; privatum, quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim – Prawem publicznym jest to, które dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które ma na względzie korzyść jednostek: są bowiem pewne rzeczy użyteczne dla ogółu, inne zaś dla osób prywatnych

Q

  1. Qualis mater, talis filia – Jaka matka, taka córka
  2. Qualis vita, et mors ita – Jakie życie, taka śmierć
  3. Quando aliquid prohibetur, prohibetur et omne, per quod devenitur ad illud – Gdy coś jest zakazane, zakazane jest wszystko co do tego zmierza (uzasadnienie karalności usiłowania)
  4. Quest vita, et mors ita – Jakie życie taka śmierć
  5. Qui accusare volunt, probationes habere debent – Kto chce oskarżać powinien mieć dowód
  6. Qui curat, non curatur – Kto (sam) podlega pieczy, nie może sprawować opieki (nad inną osobą)
  7. Qui errat consentire non videtur – Kto błądzi, ten nie wyraża zgody
  8. Qui finem vult idem vult ad finem necesaria – Kto chce celu, chce również tego, co jest konieczne aby go osiągnąć
  9. Qui licet quod est plus utique quod est minus – Kto może więcej, ten może i mniej
  10. Qui munus publice mandatum accepta pecunia reperunt, crimine repetundarum postulantur – Dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną przyjmuje pieniądze od zainteresowanych
  11. Qui non appellat, approbare videtur sententiam – Kto się nie odwołuje, ten akceptuje wyrok
  12. Qui non facit quod facere debet, videtur facere adversarus ea, quia non facit – Jeżeli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien uważa się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni
  13. Qui non negat, fatetur – Kto nie zaprzecza, ten się przyznaje
  14. Qui peccet ebrius, laut sobrius – Kto grzeszy będąc pijany, niech płaci trzeźwy
  15. Qui scribit, bis legit – Kto pisze, ten jakby dwa razy czytał
  16. Qui tacet, consentire videtur [ ubi loqui potuit debuit] – Kto milczy, ten zdaje się zgadzać [gdy ktoś mógł i powinien był mówić]
  17. Qui vult decipi, decipiatur – Kto chce być oszukany, niech nim będzie
  18. Quid est enim civitas nisi iuris societas civium – Czym jest bowiem państwo, jeśli nie opartym na prawie związkiem obywateli
  19. Quisque praesumitur bonus, donec probetur contrarium – Domniemywa się, że każdy działa w dobrej wierze (uchodzi za prawego), dopóki nie udowodni (mu) się czegoś przeciwnego
  20. Quo iure? – Jakim prawem
  21. Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere – To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z upływem czasu
  22. Quod ad ius naturalre attinet, omnes homines aequales sunt – Zgodnie z prawem naturalnym wszyscy ludzie są równi
  23. Quod differtur, non aufertur – Co się odwlecze to nie uciecze
  24. Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere – To co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez ?sam? upływ czasu
  25. Quod lege non prohibitum, licitum est – Czego prawo nie zakazuje, jest dozwolone
  26. Quod non est in actis, non est in mundo – Czego nie ma w aktach, nie ma na świecie (jest bez znaczenia dla sędziego)
  27. Quod non est licitum necessitas facit licitum – Konieczność robi z czynu niedozwolonego czyn dozwolony
  28. Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur – Co wszystkich jednakowo dotyczy, winno być przez wszystkich zatwierdzone
  29. Quod principi placuit, legis habet vigorem – Co podoba się cesarzowi, zyskuje moc prawa
  30. Quod universitati deberur, singulis non debetur – Co należy się wspólnocie, nie należy się jej członkom

R

  1. Ratihabitio madato comparatur – Zatwierdzenie równa się zleceniu
  2. Ratio (legis) est anima legis – Uzasadnienie (podstawa, sens) (ustawy) jest duszą ustawy
  3. Rebus sic stantibus [omnis contractus intelligitur] – Każda umowa obowiązuje na warunkach z momentu jej zawarcia
  4. Reformatio in peius iudici appellato non licet – Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść odwołującego się
  5. Res inter alios acta nocere non debet – Czynność dokonana między określonymi osobami nie powinna szkodzić innym
  6. Res iudicata pro veritate accipitur – Prawomocny wyrok przyjmuje się za prawdę
  7. Res nullius cedit primo occupanti – Rzecz niczyja staje się własnością tego, który ja pierwszy zagarnął (zawłaszczył)
  8. Reus excipiendo fit actor – Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem

S

  1. Salis populi suprema lex esto – Dobro Rzeczypospolitej niechaj będzie najwyższym prawem
  2. Salus populi suprema lex esto – Dobro ludu niechaj będzie najwyższym prawem
  3. Salus rei publicae suprema lex esto – Dobro Rzeczypospolitej niech będzie najwyższym prawem
  4. Satius enim esse impunitum relinqui facinus nicentis quam innocentem damnari – Lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy, niż skazać niewinnego
  5. Scientia nobilitat – Wiedza uszlachetnia
  6. Scio me nihil scire – Wiem, że nic nie wiem
  7. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem – Znajomość praw polega nie na pamiętaniu ich dosłownie, ale na umiejętności stosowania ich sensu (treści i mocy prawnej)
  8. Secundum naturam est commoda cuiusque rei eum sequi, quem seuentur incommoda – Naturalne jest, aby ten czerpał korzyści z rzeczy, kto ponosi związane z nią ciężary
  9. Semel heres semper heres – Kto raz zostanie dziedzicem pozostaje nim na zawsze
  10. Sententia facit ius – Prawomocny wyrok stanowi prawo (obowiązuje)
  11. Sententia facit ius inter partes – Wyrok tworzy prawo między stronami
  12. Servitus in faciendo consistere nequit – Służebność nie moze polegac na działaniu
  13. Servitutibus civiliter utendum est – Służebności należy wykonywać oględnie
  14. Si in ius vocat, ito – Kto został wezwany przed sąd, niech się stawi
  15. Silent leges inter arma – Milkną prawa w szczęku broni
  16. Singularia non sunt extendenda – Nie należy rozszerzać wyjątków
  17. Societas delinquare non potest – Stowarzyszenie nie może dopuścić się wykroczenia
  18. Socii mei socius non est socius meus – Wspólnik mojego wspólnika nie jest moim wspólnikiem
  19. Sola cogitatio furti faciendi non facit furem – Sam zamiar popełnienia kradzieży nie czyni jeszcze złodziejem
  20. Suaviter in modo, fortier in re – Delikatnie co formy, mocno co do treści
  21. Summum ius summa iniuria – Najwyższe prawo (może stać się) najwyższym bezprawiem
  22. Superficies solo cedit – To, co jest na powierzchni (przypada właścicielowi) gruntu

T

  1. Tam de se iudex iudicat, quam de reo – Sędzia wydaje wyrok tak co do siebie, jak i co do pozwanego
  2. Tertium non datur – Nie ma trzeciego wyjścia (rozwiązania)
  3. Testibus, non testimoniis creditur – Należy wierzyć świadkom, a nie (ich) zeznaniom
  4. Testis de visu praeponderat aliis – Świadek z widzenia jest więcej wart od innych
  5. Testis unus testis nullus – Jeden świadek, żaden świadek
  6. Tres faciunt collegium – Trzy osoby tworzą stowarzyszenie (Trzech stanowi zespół)
  7. Tutor rem pupili emere non potest – Opiekun nie może kupować rzeczy podopiecznego

U

  1. Ubi culpa est, ibi poena subesse debet – Gdzie jest wina, tam powinna być kara
  2. Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – Gdzie taki sam sens ustawy (podstawa prawna), tam takie samo postanowienie ustawy (taka sama norma)
  3. Ubi est confessio, ibi est remissio – Gdzie jest przyznanie się, tam i przebaczenie
  4. Ubi ius, ibi onus – Gdzie prawo tam i obowiązek
  5. Ubi ius, ibi remedium – Tam gdzie jest uprawnienie, jest środek do jego urzeczywistnienia
  6. Ubi lex non distinuit, nec nos distinguere debemus – Tam gdzie ustawa nie rozróżnia, nie powinniśmy rozróżniać
  7. Ubi lex, ibi poena – Gdzie prawo tam i kara
  8. Ubi non est culpa, ibi non est delictum – Gdzie brak winy tam nie ma przestępstwa
  9. Ubi periculum, ibi lex – Gdzie jest niebezpieczeństwo, tam jest i ustawa
  10. Ubi societas, ibi ius – Gdzie społeczność, tam prawo
  11. Unus testis, nullus testis – Jeden świadek to żaden świadek
  12. Utile per inutile non vitiatur – To, co jest właściwe nie jest obciążone wadą tego, co niewłaściwe

V

  1. Vanae voces populi non sunt audiendae – Nie należy dawać posłuchu czczym głosom tłumu
  2. Venire contra factum proprium nemini licet – Nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów
  3. Verba volant, scripta manet – Słowa ulatują, pismo pozostaje
  4. Vim vi repellere licet – Siłę wolno odeprzeć siłą
  5. Vis maior cui humana infirmitas resistere non potest – Siła wyższa, której słabość nie jest w stanie sie oprzeć
  6. Vita brevis, ars longa, occasio praeceps, experimentum periculosum, iudicium difficile – Życie krótkie, sztuka długa, okazja ulotna, doświadczenie niebezpieczne, sąd niełatwy
  7. Volenti non fit iniuria – Chcącemu nie dzieje się krzywda
  8. Voluptatis vel affectionis aestimatio non habebitur – Przyjemność lub uczucie nie są szacowane w pieniądzu